Ekonomik sıkıntının etkileri, işsizliğin eğitimli işçiler içinde yaygınlaşması, üretim ilişkilerinde değişimler ve hizmet sektörünün yaygınlaşmasıyla birlikte işsizlik tehdidini arkasına alan zincir marketler, market işçilerini kölece koşullarda, yorgunluktan, açlıktan, stresten bayıltana kadar çalıştırıyor. Sahte diplomalı milletvekilleri bir ayda üç ballı maaş alırken, gerçek diplomalı işçiler kölelik koşullarında çalışıyor. Koca bir işsizler ordusu marketlerde istihdam ediliyor. Market sektöründe yoğun baskı ve sömürü altında istihdam, kötü koşullarda, iş cinayeti riski altında çalışma hakim.

BİM işçi başına 1.5 milyon TL kâr elde etmiş
Üç harflilerin en meşhurlarından A101, ŞOK ve BİM’i ve diğer market zincirlerini sayarsak bu sektörde üç yüz bin mağaza market işçisi var. BİM’in borsaya yansıyan verilerine göre 2024’te 12 bin çalışanı var, 18 milyar TL net kâr elde etmiş, 520 milyarlık net satışı var. BİM işçi başına 1.5 milyon TL kâr elde etmiş. Tüm üç harfli şirketlerde 5 kişilik işi 2 kişi yapıyor, 10-12 saat ortalama günlük çalışma, aylık 240 saat bulan çalışmalar ve yılda 600 saat fazla çalışmaya karşılık işçiler 26 bin net ücrete çalışıyor. Yıllık 270 saat fazla mesai yapılması yasak ama işverene dönük yasaklar arasında idari para cezası olmayan tek yasak yıllık 270 saatten fazla bir işçinin çalıştırılamayacak olması yasağı, bunun idari para cezası yok. Zincir marketlerin isimleri değişiyor ancak işçilerin kölece çalışma koşulları aynı. İşçiler 15 saat de çalışsa puantajlara işlenen süre 8 saat.

Ürünler satılmazsa işten atılırsın
Bu üç harflilerde işe başlama saati mağazanın açılışı sayılıyor. Öncesindeki ürün yerleştirme, reyon temizliği, mal yükleme mesaiden sayılmıyor, mağaza açılışı baz alınıyor. Kapanış saati için de mağaza temizliği, ürünlerin yerleştirilmesi, kasanın kapanışı ve hesaplar sayılmıyor. Kusma, bayılma, iş kazası videolarında görülen bir durum da işçilerin oturmasının yasak olması. Çünkü işçilerin en az üç farklı görev tanımı var; kasada iş bitince hemen reyon düzenlemesi, depoda mal indirme veya yerleştirme, düzeltme, mağaza içinde güvenlik, görevlerden bazıları. Ürünler satılmazsa hedef tutulmazsa işçiler işten atılıyor.

İşçilerin yüzde 80’ini üç yılın altında çalışıyor
Her beş altı mağazanın/marketin bir bölge sorumlusuna, her beş altı bölge sorumlusunun da bir bölge müdürüne ve bölge müdürlerinin de şube müdürüne, söz konusu şube müdürlerinin de merkeze bağlı olarak faaliyet gösterdikleri organizasyon şemasının bulunduğu marketlerin; yoğunluk ve dağılımına göre artık nerdeyse tüm illerde depo iş yerleri var. Bu organizasyon aslında mobbing ve baskı zincirini ve bir üst terfi için de kendi içinde motivasyonu ifade ediyor. Üç yılın üzerinde kıdemli işçi sayısı bu marketlerin toplam istihdamının yüzde 20’si kadar. Yani işçilerin yüzde 80’i bu iş yerlerine en fazla üç yıl dayanabiliyor.

Fazla çalışma ücretleri ödenmiyor
Ulusal ve yerel zincir market iş yerlerinde çalışma koşullarının iyileştirilmesi programlı teftişi sonuç raporu 2017 yılında ÇSGB tarafından yayınlanmıştı. İş teftiş kurulunun raporunda yer alan ulusal market iş yerlerinde ihlal edilen 4857 sayılı kanun hükümlerinde; en çok rapor edilen ihlallere bir bakmak birçok şeyi özetleyecek:

- En az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada işçi çalıştırmak (29 bin 409 işçi)

- Günlük çalışma sürelerini belgelememek. (48 bin 462 işçi)

- Yılda 270 saatin üzerinde fazla çalışma yaptırmak (23 bin 143 işçi)

- Çalışma sürelerine ilişkin yönetmeliklere muhalefet etmek (72 bin 655 işçi)

- Çalışılan genel tatil ücretlerini ödememek (63 bin 712 işçi)

- Yedi günlük zaman içinde en az 24 saat dinlenme vermemek (15 bin 886 işçi)

- Fazla çalışma sürelerini gösteren belgeyi düzenlememek (37 bin 981 işçi)

- Fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödememek veya eksik ödemek (73 bin 819 işçi)

- Ücret hesap pusulası düzenlememek (17 bin 725 işçi)

- Ücret ile bu kanundan doğan veya TİS’ten ya da iş sözleşmesinden doğan ücreti kasten ödememek veya eksik ödemek (44 bin 656 işçi)

- Çalışma koşullarına ilişkin belgeyi vermemek (46 bin 927 işçi)

Teftiş sonucunda müfettişler tarafından 7 binden fazla işçi için “Fiili-kaydi ücret farkı ve ücretin eksik ödenmesi, fazla çalışma ücreti ile çalışılan ulusal bayram ve genel tatil ücretinin ödenmemesi nedeni ile vergi kaybına neden olmak” ve “Ücretin eksik ödenmesi, fazla çalışma ücretinin eksik ödenmesi” nedeniyle vergi dairesi ve SGK’ya ihbarda bulunulmuş.

Fazla sürelerle esnek çalışma iş cinayetine davetiye
Market ve mağaza işleri, genellikle düzenli ve güvenli ortamlarda yapılan, tehlikesiz işler gibi görülüyor. ÇSGB’nin iş yeri tehlike sınıfı tanımı da az tehlikeli. Ancak iş kazası araştırmaları, işçilerin son zamanlarda paylaştığı videolar, market ve mağazalarda iş kazası ve meslek hastalıklarının yaygın olduğunu ortaya koyuyor. Sektörün anayasası haline gelmiş olan uzun çalışma süreleri ve yoğun iş temposu, genel risklerin tetikleyicisi olarak iş kazası ve meslek hastalığı riskini artırıyor. Türkiye’de perakende sektörü; inşaat, maden, kara yolu taşımacılığı, metalik olmayan minerallerin imalatı iş kollarından sonra en fazla ölümlü iş kazasının yaşandığı sektör. Fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödememek veya eksik ödemek iş müfettişlerinin en çok tespit ettiği ihlalken, bir işçiden yılda 1.5 milyon TL kâr edenlerin sırrı da ortaya çıkıyor. Üç harfliler başta olmak üzere sektörde sendikalılık oranı oldukça az ve TİS’i olan üç harfli market yok. Süper güçlü kahramanlarımız diye reklam filmi yapanların karşına market işçileri ancak örgütlü güçleriyle çıktıklarında, sendikalarıyla bu sömürü zincircilerini kırabilirler.

Evrensel